Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Do Xuan Cang (Đỗ Xuân Cang) (* 1965)

• Đỗ Xuân Cang sinh năm 1965 ở Thái Bình trong gia đình công nhân nghèo.

• Sau khi đi thanh niên xung phong sang Lào vào năm 1985, Đỗ Xuân Cang học đại học ở Hà Nội vào năm 1987.

• Năm 1989, ông được cử đi du học Tổng hợp Hàng hải tại Odessa, nơi ông đã chứng kiến sự sụp đổ của Liên bang Xô Viết.

• Ông chuyển sang sống tại Cộng Hòa Séc năm 2004 và chính thức tuyên bố là một thành viên của Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên.

• Năm 2005, ông đứng ra tổ chức hội thảo của Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên tại Praha nhằm trao đổi về cuốn sách Thành Công Thế Kỷ 21 và đường hướng thay đổi chính trị bất bạo động.

• Từ năm 2008 tới 2011, ông liên tục gặp cản trở từ đại sứ quán Việt Nam khi làm mới hộ chiếu.

• Năm 2019, ông tham gia vào Văn Lang góp phần vận động nhân quyền, tự do, dân chủ cho Việt Nam.

Note: English translation follows just after the text in Vietnamese

Cuộc đời của Đỗ Xuân Cang là hành trình của một cậu học sinh nghèo từ Thái Bình được đi du học ở Liên bang Xô Viết đến một nhà tri thức hoạt động xã hội âm thầm đấu tranh bằng trí tuệ, lý luận và lòng nhân hậu. Trải qua bao gian khó, bị dọa nạt, hạch sách, ông vẫn giữ vững niềm tin rằng sự thay đổi văn hóa chính trị Việt Nam chỉ có thể đến từ hòa giải, bất bạo động và đối thoại. Hơn bốn mươi năm kể từ ngày rời quê hương, ông vẫn hướng về đất nước với cùng một tâm niệm rằng chính trị là việc chung và việc chung ấy phải đặt trên nền tảng đạo đức để đem lại thanh bình cho xã hội, để người Việt Nam không phải đặt niềm hy vọng nơi xa xứ, không phải tha hương trên chính quê hương của mình.

Từ một học sinh nghèo đến một nhà tri thức hoạt động xã hội bền bỉ

Đỗ Xuân Cang sinh ra và lớn lên trong một gia đình công nhân nghèo ở tỉnh Thái Bình, trong bối cảnh đất nước Việt Nam còn khó khăn sau chiến tranh. Tuổi thơ của ông gắn liền với những năm tháng đói khổ khi Việt Nam thiếu lương thực đến mức người dân phải ăn bo bo và độn nhiều loại củ thay cơm. Tuy vậy, từ nhỏ ông đã là một người ham học và đầy nghị lực. Ngay cả khi quét nhà, Đỗ Xuân Cang cũng cầm sách để đọc. Do chăm chỉ đọc sách, Đỗ Xuân Cang đã tiếp cận được tới một thế giới tri thức, đầy nhân văn và những giá trị tự do mà thời ấy người Việt ít khi được tiếp cận.

Đến năm 1985, sau khi hoàn thành phổ thông, ông rời quê hương Thái Bình để tham gia lực lượng thanh niên xung phong và được điều sang Lào công tác. Dù vậy, ông vừa hoàn thành nhiệm vụ vừa tự ôn luyện để thi đại học và đạt kết quả vượt điểm chuẩn đi du học thời ấy. Tuy nhiên, do đơn vị của ông đóng quân ở bên Lào, nên ông nhập học muộn tại Trường Thanh Xuân, trong khóa 1987-1988, cùng khóa với Lê Hải An, người sau này trở thành Thứ trưởng Bộ Giáo dục và Đào tạo.

Sau khi hoàn tất chương trình tại Hà Nội, ông được cử sang Odessa (Liên Xô) để học chuyên ngành Tổng hợp Hàng hải. Chính tại đây, trong môi trường học tập và sinh sống ở một đất nước phất cờ tiên phong lý tưởng xã hội chủ nghĩa, ông bắt đầu chứng kiến sự tan rã của một hệ thống tưởng chừng vững chắc. Năm 1991, trong khi Liên bang Xô Viết đang sụp đổ, ông tận mắt thấy cảnh Boris Yeltsin bị đuổi khỏi khán đài, và tận mắt cảm nhận sự sụp đổ của một đế chế từng được ca ngợi như hình mẫu xã hội công bằng. Chính trải nghiệm này khiến ông nhận ra rằng, lý thuyết “làm theo năng lực, hưởng theo nhu cầu” mà chủ nghĩa cộng sản đề ra không thể đạt được một xã hội công bằng thật sự. Từ đó, ông bắt đầu tìm tới những người cũng quan tâm tới chính trị nước nhà để cùng thảo luận.

Hành trình tìm đến với Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên

Bước sang thập niên 2000, khi internet bắt đầu phổ biến, Đỗ Xuân Cang có cơ hội tiếp xúc với những luồng thông tin mới mẻ về tự do, dân chủ và nhân quyền trên thế giới. Qua những bài viết trên các diễn đàn điện tử, ông dần tìm thấy những người Việt khác có cùng trăn trở về vận mệnh đất nước. Trong số đó, ông đặc biệt đồng cảm với Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên (THDCĐN), một tổ chức chính trị chủ trương bất bạo động, cổ vũ cho con đường dân chủ hóa Việt Nam bằng hòa giải và đối thoại, chứ không bằng bạo lực hay thù hận. Thông qua việc đọc các tác phẩm chính luận, đặc biệt là cuốn “Tổ Quốc Ăn Năn” của Nguyễn Gia Kiểng, ông cảm nhận được sự đồng điệu sâu sắc giữa tư tưởng của Tập Hợp và khát vọng của chính mình. Dù lúc đó vẫn chưa từng gặp mặt bất kỳ thành viên nào, ông đã xem mình là một “tri hữu”, cách gọi thân mật mà các thành viên trong tổ chức dành cho nhau.

Khi Đỗ Xuân Cang chuyển tới sống ở Cộng Hòa Séc vào năm 2004, ông tuyên bố chính thức trở thành thành viên của Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên, đánh dấu bước ngoặt trong hành trình dấn thân cho lý tưởng dân chủ của bản thân. Tư tưởng mà ông theo đuổi rất rõ ràng: Việt Nam cần thay đổi bằng con đường bất bạo động, bằng việc khơi dậy tinh thần trách nhiệm công dân và ý thức chính trị nơi mỗi người dân. Ông cho rằng, thay vì thù ghét và tiêu diệt lẫn nhau, người Việt phải học cách hòa giải để cùng nhau xây dựng một xã hội nhân văn và tự do. Với niềm tin đó, ông tham gia vào nhiều hoạt động của Tập Hợp tại châu Âu nhằm góp phần lan tỏa thông điệp về dân chủ hòa giải tới cộng đồng người Việt ở hải ngoại.

Những khó khăn và thành công của cuộc hội thảo tại Praha năm 2005

Một trong những dấu mốc quan trọng nhất trong hoạt động chính trị của Đỗ Xuân Cang là việc tổ chức hội thảo của Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên tại Praha năm 2005. Đây là một sự kiện có ý nghĩa đặc biệt, vì lần đầu tiên một tổ chức chính trị hải ngoại của người Việt công khai đứng ra tổ chức diễn đàn thảo luận dân chủ tại Trung Âu, nơi có đông đảo cộng đồng người Việt sinh sống. Ngay khi ông công bố thông tin về hội thảo, Đại sứ quán Việt Nam tại Praha đã lập tức có những phản ứng mạnh mẽ. Chỉ trong một đêm, sứ quán đã triệu tập một cuộc họp khẩn, gọi toàn bộ trưởng vùng người Việt từ khắp nơi về để bàn biện pháp ngăn chặn sự kiện này.

Các hình thức gây áp lực nhanh chóng được triển khai: đe dọa, răn đe gia đình ông ở Việt Nam, và sử dụng những nhóm người được gọi là “bộ đội”, thực chất là những lao động cũ hoặc nhóm bảo kê trong cộng đồng, để theo dõi, quấy rối, và tìm cách ngăn ông tiếp cận các khu chợ người Việt để phát giấy mời. Tuy nhiên, nhờ sự hỗ trợ của tổ chức nhân quyền Séc Člověk v tísni (People In Need) và một số đài truyền hình địa phương, Đỗ Xuân Cang đã có thể phát giấy mời hội thảo một cách an toàn. Khi các nhóm côn đồ tìm cách đe dọa, sự có mặt của phóng viên và máy quay đã khiến họ phải rút lui. Dù bị gây sức ép đủ đường, Đỗ Xuân Cang vẫn kiên định tổ chức hội thảo với tinh thần ôn hòa. Buổi hội thảo kéo dài hai ngày, có khoảng 50 người tham dự, trong đó có cả những nhân vật nổi tiếng như nhà báo Bùi Tín, cũng là một thành viên của Tập Hợp. Tuy phía sứ quán tìm mọi cách để phá rối, nhưng cuối cùng, sự kiện đã thành công. Hội thảo trở thành một bước tiến lớn trong việc khẳng định những giá trị bất bạo động mà Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên theo đuổi khi ra mắt cuốn sách Thành Công Thế Kỷ 21 tới những người Việt ở hải ngoại dám đứng lên, nói về chính trị và bàn về tương lai của đất nước.

Nỗ lực tiếp tục hoạt động xã hội dẫu bị hạch sách bởi đại sứ quán Việt Nam

Sau hội thảo năm 2005, các hoạt động của Đỗ Xuân Cang liên tục bị giám sát và cản trở. Chính quyền Việt Nam thông qua đại sứ quán tại Praha đã tìm đủ cách hạch sách ông không cho làm mới hộ chiếu. Khi hộ chiếu của ông hết hạn vào năm 2008, sứ quán Việt Nam không những không cấp mới mà còn giữ lại hộ chiếu cũ do “phải chờ chỉ thị từ trong nước” và kéo dài việc trả lời yêu cầu của Đỗ Xuân Cang. Sau nhiều lần yêu cầu không có kết quả, ông đã buộc phải gửi văn bản phản đối và tuyên bố rằng nếu không được trả lời rõ ràng, ông sẽ phát tờ rơi công khai trước sứ quán. Khi tới ngày hẹn đại sứ quán đưa ra câu trả lời, cơ quan hải quan Séc bất ngờ đến kiểm tra cửa hàng của ông. Sau này, khi có người thân xác nhận vụ việc, ông cũng nhận định được rằng đó chính là nỗ lực gây áp lực của đại sứ quán Việt Nam. Cuối cùng, đại sứ quán Việt Nam đã cấp hộ chiếu mới cho ông nhưng chỉ có hiệu lực trong vòng ba năm thay vì mười năm như thường lệ. Sau khi hộ chiếu mới hết hạn, đại sứ quán đã từ chối làm mới lại cho ông.

Mặc dù phải chịu nhiều bất công, Đỗ Xuân Cang không từ bỏ con đường hoạt động xã hội mà vẫn tiếp tục tham gia các buổi thảo luận vận động nhân quyền cho Việt Nam. Đến năm 2019, ông gia nhập tổ chức xã hội dân sự Văn Lang, nơi tập hợp những người Việt yêu tự do, thường xuyên biểu tình ôn hòa trước Đại sứ quán Việt Nam, viết thư kiến nghị, và tổ chức các hoạt động kêu gọi thả tù nhân lương tâm. Đỗ Xuân Cang tin rằng, Việt Nam đáng sống là một Việt Nam hạnh phúc, nơi mỗi người dân được tự do mưu cầu hạnh phúc của mình trên chính quê hương mình, không cần phải tha hương. Theo ông, điều căn bản nhất để đạt được hạnh phúc đó là ba quyền tự do cơ bản: tự do ngôn luận, tự do lập hội và tự do bầu cử.

----------------------------------------------------

The life of Đỗ Xuân Cang is the journey of a poor student from Thái Bình who went to study in the Soviet Union and became an intellectual and social activist quietly fighting with intellect, reason, and compassion. Despite threats and harassment, he still holds onto his belief that political change in Vietnam can only come through reconciliation, nonviolence, and dialogue. More than forty years since leaving his homeland, he continues to look toward Vietnam with the same conviction: that politics is a public duty, and that such a duty must rest upon moral foundations to bring peace to society, so that Vietnamese people will no longer have to place their hopes abroad or live as exiles within their own country.

From a poor student to a dedicated intellectual political activist

Đỗ Xuân Cang was born and raised in a poor worker family in Thái Bình Province, during a time when Vietnam was still struggling in the aftermath of war. His childhood was years of hunger and hardship when food was so scarce that people survived on coarse grains like barley and various roots instead of rice. Yet even in those difficult circumstances, he loved learning with an indomitable spirit. It was said that even when sweeping the floor, he would hold a book in one hand to read. Through his passion for reading, Đỗ Xuân Cang gained access to a world of knowledge, rich in humanistic values and ideas of freedom that few Vietnamese at the time could experience.

In 1985, after finishing high school, he left Thái Bình to join the Youth Volunteer Force and was assigned to work in Laos. Despite the demands of his duties, he continued to study on his own and later passed the university entrance exam with a score above the threshold required for overseas study. However, because his unit was stationed in Laos, he was later enrolling at Thanh Xuân College, where he joined the 1987-1988 class, alongside Lê Hải An, who would later become Vietnam’s Deputy Minister of Education and Training.

After completing his studies in Hanoi, he was sent to study Marine General Studies in Odessa (Soviet Union, today in Ukraine). It was there, living in a country that was leading with the ideals of socialism, that he began to witness the gradual collapse of a system that had seemed unshakable. In 1991, as the Soviet Union disintegrated, he witnessed Boris Yeltsin being expelled from the podium, a moment that deeply symbolized the fall of an empire once hailed as a model of equality. This experience led him to realize that the communist principle of “from each according to his ability, to each according to his needs” could not create true social justice  in practice. From then on, he began seeking out other Vietnamese who were also concerned about the nation’s political destiny to discuss ideas of reform and freedom.

The journey towards Tập Hợp Dân Chủ Đa Nguyên or Rally for Democracy and Pluralism (RDP)

By the early 2000s, as the internet began to spread globally, Đỗ Xuân Cang found himself exposed to new streams of thought on freedom, democracy, and human rights. Through online forums, he gradually discovered other Vietnamese who shared his concerns for the country’s future. Among these groups, he felt a strong intellectual and moral affinity with the Rally for Democracy and Pluralism (RDP), a political organization that advocates nonviolence and promotes democratic reform in Vietnam through reconciliation and dialogue, not through hatred or violence.

Through reading political essays, especially “Tổ Quốc Ăn Năn” (Remorse for Homeland) by Nguyễn Gia Kiểng, he found a deep resonance between the RDP’s philosophy and his own ideals. Even before meeting any member in person, he already considered himself a “tri hữu” (knowledge companions), a word affectionately addressed among members of RDP.

When Đỗ Xuân Cang moved to the Czech Republic in 2004, he officially declared his membership in RDP, a turning point in his personal journey toward democratic ideals. His conviction was clear: Vietnam must change through nonviolent means, by awakening civic responsibility and political consciousness among ordinary people. He believed that instead of hatred and revenge, Vietnamese must reconcile through peace to build a humane and free society together. With this belief, he became active in the organization’s work across Europe, spreading the message of non-violent reconciliation among the Vietnamese diaspora.

Challenges and success of the 2005 Prague Conference

One of the most significant milestones in Đỗ Xuân Cang’s political journey was when he organized the 2005 Conference of the RDP in Prague. This event carried special importance, as it was the first time a Vietnamese political organization abroad had publicly hosted a forum on democracy in Central Europe, home to a large Vietnamese community. As soon as news of the conference was announced, the Vietnamese Embassy in Prague reacted sharply. Within a single night, the embassy convened an emergency meeting, summoning all regional Vietnamese community leaders to plan measures to block the event. Various forms of pressure were quickly deployed: threats and intimidation toward Do Xuan Cang’s family in Vietnam, as well as the mobilization of so-called “soldiers”, former Vietnamese laborers who became enforcers to monitor, harass, and prevent him from distributing invitations at Vietnamese markets such as Sapa or HK. 

However, thanks to the support of the Czech human rights organization Člověk v tísni (People In Need) and several local broadcasting and television crews, Đỗ Xuân Cang managed to circulate the conference invitations safely. When thugs tried to intimidate him, the presence of journalists and cameras forced them to withdraw. Despite the pressure, Đỗ Xuân Cang remained determined to hold the conference peacefully. The event lasted two days, attended by about 50 participants, including notable figures such as journalist Bùi Tín, also a member of the RDP. Although the Vietnamese embassy tried various tactics to disrupt the proceedings, the conference ultimately succeeded. It became a major step forward in affirming the nonviolent values promoted by the RDP, coinciding with the release of their book “Success in the 21st Century.” For many Vietnamese in Central Europe, it marked a historic moment when they could openly and peacefully discuss politics and the future of their homeland.

Continuing social activism despite harassment from the Vietnamese Embassy

After the 2005 conference, Đỗ Xuân Cang’s activities continued to be monitored and blocked. The Vietnamese authorities, through the embassy in Prague, repeatedly used bureaucratic pressure to punish him. When his passport expired in 2008, the embassy not only refused to issue a new one but also withheld the old document under the pretext of “waiting for instructions from Hanoi,” delaying their response indefinitely. After numerous unanswered requests, Đỗ Xuân Cang sent a formal letter of protest and declared that if he did not receive a clear reply, he would publicly distribute flyers in front of the embassy. On the day he was due to receive a response, Czech customs officers appeared to inspect his store. Later, through contacts, he learned that this “inspection” had been orchestrated by the Vietnamese embassy to intimidate him. Eventually, the embassy relented and issued a new passport, but valid for only three years instead of the usual ten. When that passport later expired, they refused to renew it again.

Despite enduring years of unfair treatment, Đỗ Xuân Cang never abandoned his path of activism. He continued to take part in discussions and campaigns advocating human rights for Vietnam. In 2019, he joined the Văn Lang civil society organization, a group of freedom-minded Vietnamese in the Czech Republic who regularly stage peaceful demonstrations in front of the Vietnamese Embassy, write petitions, and organize campaigns calling for the release of prisoners of conscience. For Đỗ Xuân Cang, a truly livable Vietnam must be a happy one, a nation where every citizen is free to pursue their needs, without having to live in internal exile in their own homeland. He believes that the foundation of that happiness lies in three fundamental freedoms: freedom of speech, freedom of association, and freedom of choice.