Následující text není historickou studií. Jedná se o převyprávění pamětníkových životních osudů na základě jeho vzpomínek zaznamenaných v rozhovoru. Vyprávění zpracovali externí spolupracovníci Paměti národa. V některých případech jsou při zpracování medailonu využity materiály zpřístupněné Archivem bezpečnostních složek (ABS), Státními okresními archivy (SOA), Národním archivem (NA), či jinými institucemi. Užíváme je pouze jako doplněk pamětníkova svědectví. Citované strany svazků jsou uloženy v sekci Dodatečné materiály.

Pokud máte k textu připomínky nebo jej chcete doplnit, kontaktujte prosím šéfredaktora Paměti národa. (michal.smid@ustrcr.cz)

Dao Thi Ngoc Diep (Đào Thị Ngọc Diệp) (* 1993)

• Đào Thị Ngọc Diệp (1993) sinh tại Hà Nội trong gia đình công nhân, lớn lên trong giai đoạn Việt Nam chuyển mình sau bao cấp và được bảo trợ bởi tổ chức phi chính phủ vì quyền trẻ em Plan International trong thời đi học.

• Trong thời thanh thiếu niên, cô tham gia tích cực các hoạt động Đoàn Đội, được chọn làm đội văn nghệ, chi đoàn trưởng, cháu ngoan Bác Hồ, hạt giống sáng để được tiếp nhận vào Đảng.

• 2011-2014, Diệp chọn học đại học ngành Công tác xã hội và bắt đầu tham gia các hoạt động cộng đồng và thực tập tại các tổ chức phi chính phủ trong nước.

• Khi thảm họa môi trường Formosa xảy ra năm 2016, Diệp tham gia biểu tình “Tôi chọn cá”, đánh dấu bước đầu tiên trên con đường hoạt động nhân quyền của cô.

• Năm 2018, Diệp nhận học bổng thạc sĩ Nhân quyền tại Thái Lan và đại diện Việt Nam tham dự các diễn đàn nhân quyền quốc tế.

• Trong giai đoạn dịch bệnh COVID (2020-2021), Ngọc Diệp sáng lập “Học để Hành – School of Activism (SOA)”, dự án trực tuyến cung cấp nền tảng an toàn cho người Việt Nam thảo luận và trao đổi về quyền con người.

• Từ 2021 tới nay, dủ bị cấm xuất nhập cảnh, Diệp tiếp tục vận động cho nhân quyền Việt Nam trong vai trò nhà hoạt động nhân quyền và một người yêu tự do.

Lưu ý: Văn bản tiếng Việt sẽ được trình bày sau văn bản tiếng Anh.

Dao Thi Ngoc Diep was born in 1993 in Hanoi, growing up in a poor family during Vietnam’s transition after the subsidized economy period. From a young age, she was active in youth and school union activities but soon began questioning rigid collective norms. Sponsored by Plan International, Ngoc Diep nurtured a dream of helping her community and in 2011 enrolled in Social Work. In 2016, she participated in protests against the Formosa environmental disaster, a turning point that led her toward human rights activism. She later pursued a master’s degree in Human Rights in Thailand and founded “School of Activism – Học để Hành (SOA)” to promote human rights values and nurture the spirit of freedom among Vietnamese people.

Childhood as a bright “Seed” in the youth union

Born into a family of workers and farmers in Hanoi during Vietnam’s post-subsidy transition, Ngoc Diep grew up in a context of economic reform. Her parents worked in the Soviet Union, sending money home to support the family, while her grandparents, who had moved from rural areas to Hanoi as workers, were allocated with housing. She grew up as Vietnam began to open economically, when people could run small businesses instead of relying on ration stamps. Evenings were spent watching news broadcasts, which she found strange but did not fully understand politically. As a model student and a “good child of Uncle Ho,” she regularly participated in cultural performances and led parades in youth union activities. Over time, she began noticing the rigidity of collective norms and questioned the effectiveness of such activities. Due to her family economic status, Ngoc Diep was sponsored during her childhood by the children rights’ NGO, Plan International. Their work inspired her dream to help others, even before knowing that she would later pursue a career in social work.

Social work and challenges in Vietnam

While many young ladies her age were encouraged to pursue stable fields like accounting or banking to later be married, Ngoc Diep wanted to follow her own path of small resistant acts that would shape her life. Despite limited information about choosing careers that could help her community, she discovered the Social Work major and decided to study it. Her four years at university (2011–2014) opened up a new world, teaching her psychological counseling, community work, team management, and a deeper understanding of the social worker’s role.

During internships with local NGOs, she soon realized the obstacles that social workers in Vietnam have to face. Community projects were often hindered by bureaucracy, surveillance, or the need to report to local authorities or police. Such constraints forced participants to be cautious, and staff often self-censored or withdrew to avoid risks. She observed that those who suffered most were the communities, which are the very people who needed support the most. The working experiences deepened her awareness of systemic limitations and strengthened her desire to change the environment for social work to be able to truly serve her community.

From the Formosa Protest to Founding School of Activism

In 2016, during the Formosa protest movement, Ngoc Diep overcame her fear to participate in protests by preparing banners, calling friends to join, and discreetly riding her motorbike to Hoan Kiem Lake. This experience unlocked her spirit of resistance through the united community, and citizens’ right to voice their opinions. One the crowd, while raising the banner “Cá cần nước sạch, dân cần minh bạc” (Fish needs clean water, citizens need transparency), she never forgot the feeling of freedom as she looked up at the Hanoi sky for the first time.

After being detained and interacting with police during the Formosa protest, Ngoc Diep soon realized that she had been falsely accused and was being monitored. This experience motivated her to study in depth about civil society and human rights. Over six months of learning about Vietnam, she recognized the need to understand the country’s history and society more, the very nation she had chosen to serve under. In 2018, she pursued a master’s in Human Rights in Thailand and attended international human rights forums.

Amid the COVID-19 pandemic and restrictions on social activism in Vietnam, Ngoc Diep decided to establish “School of Activism – Học để Hành,” a safe online space for exchanging knowledge on human rights and civic engagement. She drew upon her experience from protests, international studies, and social work practice to create a platform that allows many Vietnamese people to access knowledge, exchange ideas, practice human rights, and nurture a spirit of freedom in society.

-------------------------------------------------------------------

Đào Thị Ngọc Diệp sinh năm 1993 tại Hà Nội, lớn lên trong gia đình nghèo trong giai đoạn đất nước chuyển mình sau thời kỳ bao cấp. Từ nhỏ, cô năng nổ trong các hoạt động Đoàn Đội nhưng sớm đặt câu hỏi về những khuôn mẫu tập thể. Nhận được bảo trợ từ Plan International, Ngọc Diệp nuôi dưỡng ước mơ giúp đỡ cộng đồng và năm 2011 theo học ngành Công tác xã hội. Năm 2016, cô tham gia biểu tình phản đối thảm họa Formosa, bước ngoặt đưa cô đến với con đường hoạt động nhân quyền. Sau đó, cô theo học thạc sĩ Nhân quyền tại Thái Lan và sáng lập “Học để Hành – School of Activism (SOA)”, kiên định lan tỏa các giá trị nhân quyền và nuôi dưỡng tinh thần tự do cho người Việt Nam.

Tuổi thơ „hạt giống“ của Chi Đoàn

Năm 1993, Ngọc Diệp sinh ra tại gia đình công và nông dân tại Hà Nội khi Việt Nam đang chuyển mình sau bao cấp. Bố mẹ cô làm việc ở Liên Xô, gửi tiền về hỗ trợ gia đình, trong khi ông bà từ nông thôn lên Hà Nội làm công nhân và được phân phát nhà ở. Diệp lớn lên trong bối cảnh Việt Nam đang đổi mới, kinh tế bắt đầu cởi mở hơn, người dân có thể buôn bán nhỏ thay vì tiêu dùng bằng tem phiếu. Những buổi tối, cả nhà quây quần xem bản tin buổi tối, Diệp chỉ thấy lạ lẫm mà chưa hiểu về chính trị. Do là học sinh gương mẫu và “cháu ngoan Bác Hồ”, cô luôn được tham gia đội văn nghệ, dẫn đầu diễu hành trong các hoạt động Đoàn Đội. Dù vậy, Diệp dần nhận ra sự cứng nhắc của khuôn mẫu tập thể và bắt đầu đặt câu hỏi về tính hiệu quả của các hoạt động như vậy. Sống trong một gia đình nghèo được tổ chức phi chính phủ vì trẻ em Plan International bảo trợ, Diệp ấp ủ ước mơ lớn lên sẽ làm công việc giúp đỡ người khác dù khi ấy chưa biết rằng đó chính là con đường của công tác xã hội mà cô sẽ theo đuổi sau này.

Công tác xã hội và những cản trở tại Việt Nam

Khi đến tuổi chọn ngành học đại học, trong khi nhiều bạn nữ cùng thời được khuyên nên theo những ngành ổn định như kế toán hoặc ngân hàng để dễ lập gia đình, Ngọc Diệp mong muốn đi con đường riêng bằng hành động phản kháng dù nhỏ nhưng đã thay đổi cuộc đời của cô. Dẫu bối cảnh bấy giờ ít thông tin về ngành nghề có thể giúp ích cho xã hội như tổ chức Plan International mà cô mong muốn, cô tìm thấy ngành Công tác xã hội và quyết định đăng ký học. Bốn năm học đại học (2011–2014) đã mở ra cho Diệp một thế giới mới, nơi cô được học về tham vấn tâm lý, làm việc cộng đồng, quản trị đội nhóm và hiểu hơn về vai trò của người công tác xã hội.

Tuy nhiên, trong quá trình thực tập với các tổ chức phi chính phủ, Ngọc Diệp sớm nhận ra những rào cản mà các nhân viên xã hội phải đối mặt. Các dự án cộng đồng thường bị gây khó dễ, phải chịu sự giám sát hoặc phải giải trình với chính quyền hoặc cảnh sát địa phương. Những cản trở mà Diệp cũng như những dự án xã hội khác gặp phải khiến người tham dự dè dặt, nhân viên phải tự kiểm duyệt để tránh rủi ro hoặc rút lui. Cô nhận thấy rằng người chịu thiệt thòi nhất chính là cộng đồng, những người đáng ra cần được hỗ trợ nhiều nhất. Từ đó, Diệp có nhận thức sâu sắc hơn về giới hạn của hệ thống và nuôi dưỡng khát vọng thay đổi môi trường làm việc xã hội để có thể thực sự phụng sự cộng đồng.

Từ biểu tình Formosa cho tới thành lập Học để Hành

Năm 2016, khi phong trào “Tôi chọn cá” diễn ra, Ngọc Diệp đã vượt qua nỗi sợ để tham gia biểu tình, chuẩn bị từ việc vẽ biển hiệu, gọi bạn đi cùng, đến việc giấu diếm lái xe đến hồ Gươm. Sự kiện này mở khóa con người phản kháng trong cô, giúp cô nhận ra sức mạnh của bầu trời tự do, của cộng đồng đoàn kết, và quyền bày tỏ ý kiến của công dân. Hòa vào đám đông, giơ cao khẩu hiệu “Cá cần nước sạch, dân cần minh bạch”, cô không bao giờ quên trải nghiệm lần đầu cảm thấy tự do khi nhìn lên bầu trời Hà Nội lúc bấy giờ.

Sau khi phải làm việc với công an khi bị bắt vì biểu tình chống Formosa, Ngọc Diệp nhận thấy bản thân bị vu khống và theo dõi. Điều này khiến cô quyết tâm tìm hiểu sâu hơn về xã hội dân sự và quyền con người. Trong sáu tháng học tập về Việt Nam, cô nhận ra cần phải hiểu rõ lịch sử và Việt Nam, đất nước mà cô đã quyết định phụng sự. Năm 2018, Ngọc Diệp học thạc sĩ nhân quyền tại Thái Lan và tham dự các diễn đàn quốc tế về nhân quyền.

Trong bối cảnh COVID-19 và những hạn chế khi hoạt động xã hội tại Việt Nam, Ngọc Diệp quyết định thành lập “Học để Hành – School of Activism”, một không gian trực tuyến an toàn để trao đổi về nhân quyền và hoạt động xã hội. Cô áp dụng kinh nghiệm từ việc tham gia biểu tình, học hỏi quốc tế và thực hành công tác xã hội để tạo ra nền tảng cho nhiều người Việt Nam tiếp cận tới kiến thức, trao đổi, thực hành quyền con người, nuôi dưỡng tinh thần tự do trong xã hội.

INTRO & CHILDHOOD IN HANOI 90s-2010s

1993, Hà Nội, bảo vệ nhân quyền.

1993, giao thoa, hết bao cấp, gia đình bố mẹ có người làm công nhân ở liên xô, gửi tiền về cho gia đình. Ông bà đều là nông dân, ra Hà Nội làm công nhân, được phát nhà. Giao đoạn giao thoa giữa Việt Nam mở và đóng cửa. Việt Nam đổi mới. Thời bao cấp khó khăn ra sao và lúc đó thoải mái giao dịch tự do hơn. Kinh tế là sự dịch chuyển lớn nhất. Có thể mở buôn bán nhỏ, không phải bán chui nữa. Tối ăn cơm thì sẽ có các bản tin về đảng. Hồi nhỏ không hiểu chính trị là gì, không thực sự chú tâm và và không được khuyến khích mặc dù thấy thú vị.

Con ngoan trò giỏi, cháu ngoan bác Hồ. Được chọn đội văn nghệ, múa hát ca. Từ lớp một cho tới cấp ba là ở trong các đội như vậy để hát các bài tuyên truyền. Rất điển thình, trong chi đội, chi đoàn trưởng cầm cờ dẫn đầu đi diễu hành. Hay được gọi là “hạt giống” tiềm năng để huấn luyện làm đảng viên để có cách lợi ích tốt hơn dù không hiểu. Nghĩ rằng lớn lên vào chi đoàn, đảng và điều hiển nhiên. Chỉ cần giai điệu cất lên thôi thì sẽ bắt đầu hát. 

Hồi cấp hai Hà Nội là một thành phố mát mẻ, dễ chịu, nên hay đạp xe. Hà Nội lúc đó cổ kính, yên tĩnh. Sống tập trung trong nhà, nhà trường như đoàn đội. Không có nhiều quan sát về đời sống xã hội.

Gia đình thuộc diện nghèo, được hỗ trợ chính sách miễn giảm học phí. Có Plan international để hỗ trợ gia đình khó khăn như gia đình mình. Mình được hỗ trợ chi phí học hành, sách vở. Nghĩ rằng là lớn lên muốn làm giống Plan International, được đi đây đi đó, giúp mọi người, mặc dù không biết tên công việc đó gọi là gì. Sau đó lên cấp ba, trước khi đi học đại học thì có một chút đấu tranh để làm việc về xã hội.

Thi thoảng trong chi đoàn, chi đội thì thi thoảng các bạn nói rằng hoạt động chi đoàn chi đội rất cứng nhắc, khuôn mẫu. Lúc đó không đồng tính với các bạn. Các bạn như vậy sau đó làm hoạt động khác rất hay, rất sáng tạo mà mình chưa bao giờ tình nghĩ tới. Thời điểm đó đã có câu hỏi là sao các bạn có thể sáng tạo như thế, không gian tự do với nhau, gặp gỡ người này người kia, không phải thông qua hướng dẫn hay chỉ định như ở đoàn đội. Mình thì không biết làm sao để làm được như vậy. Hồi cấp ba ở Hà Nội có ý tưởng làm đêm dạ hội. Các bạn hồi đó đề xuất ý kiến đó thì không ở đoàn trường. Mình ấn tượng vì đó là lần đầu tiên các bạn không nhận được quá nhiều sự hậu thuẫn nhưng rất thành công, tự chủ. Mình đặt câu hỏi rất nhiều về tính hiệu quả của đoàn đội.

CHOOSING SOCIAL WORK AS UNIVERSITY MAJOR

Các bạn nữ thời điểm của mình thì sẽ được khuyến khích học các ngành dễ xin việc để ổn định sau đó dễ lấy chồng sinh con, như ngành kế toán. Bản thân mong muốn có tự do, có sự phản kháng khá mạnh, bức bối. Mình đã chịu hết năm cấp 1, 2, 3 rồi mà tiếp tục nữa thì sao chịu nổi. Hiếm thông tin để tìm hiểu các ngành. Không rõ ngành công tác xã hội là gì nhưng có từ khóa “xã hội”. Mình đấu tranh ngầm. Đăng ký nguyện vọng công tác xã hội để học và đỗ. Nhiều bạn nghĩ rằng học ngành này không có nhiều cơ hội việc làm. Dẫu vậy thì bốn năm học đại học đã cho mình hiểu biết cơ bản, giúp ích cho mình định hình nguyên tắc làm việc cho thời điểm hiện tại của mình.

2011-2014 nhà trường dạy khoa công tác xã hội. Mỗi trường đều học Triết học Mác Lê Nin, mình qua môn nhưng không hiểu. Tham vấn tâm lý, làm việc cộng đồng, quản trị đội nhóm. Mình dành thời gian hoạt động ngoại khóa nữa. Rất biết ơn các thầy cô thời điểm đó khi các thầy cô quan sát và được truyền cảm hứng bởi các khuyến khích của thầy cô. Được nhắc nhở là học chỉ là lý thuyết và áp dụng nó khó hơn do bối cảnh Việt Nam. Nhân viên công tác xã hội không có đủ môi trường để tự do tự chủ làm việc, vận động cho điều kiện tốt hơn cho thân chủ của mình, thì mình nhận ra đó là trở ngại. Thi hành luật pháp hiện tại có nhiều nhiêu khê, khó khăn, đặc biệt cho nhân viên công tác xã hội.

Khi bắt đầu nghe rằng NGO bị gây khó khăn, thủ tục hành chính, xin phê duyệt dự án, làm việc với chính quyền địa phương, luôn bị giám sát, khi vận động chính sách, nghiên cứu thì mình quan sát các bên có sự tự kiểm duyệt để tránh rủi ro, tránh động chạm. Như vậy không có lợi ích tốt nhất cho cộng đồng. Nếu mình vận động cho đến cùng thì chưa chắc kết quả đã đặt được mà có thể thêm rủi ro cho cộng đồng. Rất nhiều nhân viên NGO, dự án xã hội gặp nhiều trắc trở như vậy, bị đặt dưới giám sát cơ bản như là phải nói chuyện với chính quyền địa phương, công an. Dự án này làm gì, nguồn tài trợ nước ngoài ở đâu, sao lại làm ở đây. Làm cho người làm dự án phải dè chừng, phải rút lui. Thiệt nhất là cộng đồng.

Mình nghĩ cái thời điểm mà mình nhận ra là có những trắc trở chắc là khi mình bắt đầu nghe được thông tin là các tổ chức phi chính phủ. Để mà họ được thực hiện các dự án cộng đồng, họ bị gây khó khăn. Khó khăn ở đây có thể là các thủ tục hành chính, xin phê duyệt dự án, làm việc với chính quyền địa phương. Luôn phải có sự giám sát nhất định để mà được thực hiện ở đại phương đó. Chưa kể là nếu như bạn có các chương trình vận động chính xác, phân tích hay nghiên cứu thì có ít nhiều, theo mình quan sát, thì có sự tự kiểm duyệt để tránh rủi ro, tránh động chạm. Và điều đấy thì không có lợi cho cộng đồng. Vì như vậy thì mình đã giảm bớt khả năng để vận động cho lợi ích tốt nhất cho cộng đồng. Nhưng đồng thời, nếu mình thực sự nhắm tới việc vận động cho đến cùng thì chưa chắc kết quả đã đạt được. Có thể lại thêm rủi ro cho cả mình và cộng đồng. 

Mình thấy được rất rõ là rất nhiều các bạn nhân viên dự án xã hội hay là các tổ chức phi chính phủ khi làm việc với địa phương sẽ gặp rất nhiều trắc trở như thế. Hoặc họ sẽ bị đặt trong tầm giám sát cơ bản. Là bạn sẽ cần phải có thể dôi khi nói chuyện với chính quyền địa phương hoặc là phía công an để giải thích là dự án này đang làm gì, nguồn tài trợ nước ngoài từ đâu, ví dự thế, tại sao lại làm ở đây. Đối với mình, nó không giúp công việc thuận lợi hơn, hay được hỗ trợ hơn. Mà nó làm cho người làm dự án đó hay những người liên quan phải dè chừng, phải rút lui. Thì cuối cùng thiệt nhất vẫn là cộng đồng. Cái bên mà đang cần hưởng lợi.

Nếu mà không phải dự án của mình thì mình cũng biết được các dự án của các tổ chức khác, các bên khác ha. Mình cũng biết là có những dự án phải xin giấy phép chẳng hạn. Ví dụ như là cái chương trình dự án đấy là có mục tiêu trong một năm. Thì dự án từ đầu năm tới cuối năm vẫn chưa nhận được giấy phép. Nhưng vậy thì họ mất cơ hội để làm việc. Đó là ví dụ rất là điển hình. Hiện nay thì mình không rõ. Hiện nay thì môi trường làm việc phi chính phủ còn có thể khác nhiệt hơn. Nhưng mà thời điểm của mình trước đó nữa thì đã có sự siết như vậy rồi. 

PROTESTS IN HANOI

Thời điểm giàn khoan thì vẫn còn đang mới. Sau đó có người dân oan mất đất hay biểu tình trước tòa nhà chính phủ. Mình học trường Phan Đình Phùng, luôn đi qua khu Hoàng Hoa Thám - Ba Đình. Mình rất hay gặp những người kêu oan xếp hàng chờ đợi ở trước tòa nhà và đợi. Mình đã từng suy nghĩ là họ là ai, sao trông sợ thế, gây rối, bất tiện xung quanh, không hiểu nội dung băng rôn. Thời điểm đấy thì mình đã nghĩ như vậy. Nhưng mình thấy xấu hổ khi nghĩ lại, thấy mình thật đặc quyền vì có nhiều trường hợp khác bị đối xử tệ hơn vì hệ thống không công bằng.

Thời điểm đầu không tham gia biểu tình vì sợ, thấy dè dặt. Thấy thông báo của nhà nước là không nên tham gia, phải giữ ổn định, tuân theo. Cho đến khi bắt đầu thực tập về quyền con người. Hồi mình học công tác xã hội thì không được học về quyền con người, các quy ước quốc tế mà Việt Nam đã chấp nhận. Cuối 2014, khi mình đi làm, thực tập cho các tổ chức phi chính phủ thì mình mới biết về quyền con người và giáo dục về quyền con người. Mình thấy rất hay là đã tìm thấy là đã có khung để mình neo vào. Đến khi mình có cơ hội được học thì mình hiểu là à, nó hợp với những gì mình mong mỏi muốn làm gì đó cho xã hội. Năm 2015, có biểu tình cây xanh, có đề án chặt và di dặt 6700 cây xanh. Dân bắt đầu biểu tình rất là đẹp. Hồi đó mình chưa tham gia, chỉ theo dõi trên mạng thôi. Mình biết quá trình mọi người tập hợp để biểu tình như vậy thì cũng đòi hỏi nhiều sự chuẩn

N bị. Thời điểm đó mình chỉ quan sát bên ngoài dù thấy rất tuyệt vời. Mình thấy sợ vì có người bị bắt. Có những anh chị, cô chú từ đó tới giờ vẫn luôn nằm trong nhóm bị theo dõi.

Tới 2016 mình chính thức bắt đầu bước ra khỏi vòng an toàn của mình, vượt qua sự sợ hãi rằng có ai đang kích động bên ngoài hay không. Tôi chọn cá, phản đối công ty Formosa lúc đó. Mình chỉ nghĩ rằng là lúc đó không có nhiều thông tin nhưng mình và rất nhiều người chọn xuống đường vì rất đơn giản là dân cần minh bạch. Mình đã đi xuống đường, mình đã rất sợ. Mình cũng đọc chị Phạm Đoan Trang về làm thế nào để biểu tình cho an toàn. Chị ấy truyền cảm hứng rất lớn. Mình đã khóc trước khi đi biểu tình vì không biết là ai nhưng mình chỉ biết lời nói của chị rất xúc động. Rất run, gọi bạn vì muốn đi. Hai chị em mua màu, vẽ biển biểu ngữ “Cá cần nước sạch, dân cần minh bạch”, khẩu hiệu rất mình thời đấy. Giấu diếm lái xe để biểu tình. Nó mở khóa con người phản kháng trong mình.  

Thời điểm đó bắt đầu mạng xã hội cũng rộng rãi rồi. Nhiều người đăng bài thông tin. Một tin thì đăng bài hướng dẫn làm sao để đi  biểu tình cho an toàn. Hồi đó mình cũng đọc chị Phạm Đoan Trang. Mình nghĩ thời điểm đấy rất nhiều bạn trẻ như mình, hoang mang với thời cuộc. Khi mình đọc được những dòng status của chị Trang làm sao để biểu tình cho an toàn. Tức là chị truyền cảm hứng rất lớn. Tôi ở đây, tôi đi cùng bạn. Mình đã khóc trước khi mình đi biểu tình. Tại sao một người, không biết là ai, chỉ biết lời nói của chị rất là xúc động. Mình nhận ra là ngoài kia rất nhiều người khác trăn trở như mình, mình không cô đơn, nghĩ là mình có một cộng đồng ở đấy đang sẵn sàng muốn đi cùng nhau. Mình nhớ như in là trước biểu tình mình rất là run. Mình gọi điện cho một chị bạn của mình. Mình bảo là chị ơi, mai em đi biểu tình, chị có muốn đi cùng em không. Chị bạn của mình cũng định gọi và cũng muốn đi. Hai chị em túc tắc lái xe máy ra văn phòng phẩm màu màu, mua giấy bìa ngồi. Mình vẫn còn giữ bức ảnh và mình đã rất muốn mang đến đây. Mình còn có một cái áo nữa. Mình tự vẽ một cái biển treo ở trên đầu hình con cá và một biểu ngữ “cá cần nước sạch, dân cần minh bạch”, đó là một cái khẩu hiệu rất mạnh trong phong trào đợt đấy. Về sau, vô tình bức ảnh của mình cũng được viral, mọi người chia sẻ quá trời. Nhưng mà đấy, quay trở lại thì, từ khoảnh khắc mình quyết định hồi hộp, gọi điện cho bạn, rủ bạn đi, vẽ biểu ngữ, đến hôm sau giấu giấu diếm diếm lái xe, đỗ xe ở bờ Hồ và tham gia cùng đoàn. Cả quá trình đó là một quá trình rất lớn. Nó mở khóa con người phản kháng bên trong mình. Thứ mà mình đã luôn dồn nén từ suốt thời niên thiếu cho tới lúc mà mình quyết định bước xuống đường. Khi mình hòa vào đám đông, mình nghĩ mình sẽ không bao giờ quên được bầu trời Hà Nội lúc đấy. Vì mình rất là lùn. Bạn thử tượng tượng bạn đi trong một đám đông và bạn lọt thỏm ở trong đó. Thì mình phải giơ biển lên, ngửa cổ lên để gào lên với mọi người, hô vang khẩu hiệu. Lúc đấy mình nhỏ bé vô cùng luôn nhưng mình cảm giác mình nhìn bầu trời… ở Tràng Tiền, ở Hà Nội. Nếu bạn nào ở Hà Nội, bạn sẽ biết cảm giác đi trên con đường Tràng Tiền, bạn ngửa cổ lên và bạn được hô vang tiếng nói của mình, thì…

Thông tin trong mạng xã hội, họp báo thiếu thông tin. 2016 thì cá chết hàng loạt, báo chí đưa tin không biết tại sao như vậy. Sau đó có nhóm lặn tìm hiểu rằng Formosa xả thải. Lúc đó người dân phẫn nộ vì phát ngôn từ công ty là chọn cá hay chọn thép. Các học sĩ, nghệ sĩ bắt đầu vẽ tranh phản đối, từ đó “tôi chọn cá” ra đời. Các báo chí bắt đầu thu thập thông tin từ địa phương. Sau đó có kêu gọi biểu tình. Khi mình tham gia bầu trời tự do đó rồi thì mình rút chân lại được. Người dân tổ chức với nhau chứ không có đảng phái chính trị.

Mình nhớ đang ngồi chờ thì có người bị kéo tay ra đằng sau để lên tay. Không khí tuần thứ nhất và tuần thứ hai khác nhau lập tức vì bị bóp nghẹt. Người biểu tình kêu gọi nhau đeo băng rôn màu xanh, thấy rất nhiều người lén lút đeo và ngồi quanh hồ để chờ đợi biểu tình nhưng rất nhiều người bị cưỡng chế lên xe và đưa đi. Tuần thứ ba thông tin chính phủ giải trình vẫn không rõ ràng, nên dù sợ nhưng đã ra tới hồ Gươm. Nói với bạn rằng bây giờ mà đi về thì có lỗi với bản thân nên cởi áo khoác và bắt đầu đi quanh hồ, dần dần nhiều người đi bộ khác cũng cùng đi theo. Cho tới khi an ninh mặc thường phục tới bắt đi. Dù phải làm việc với công an nhưng có mang hiến pháp để nói rằng quyền biểu đạt ý kiến của người dân được hiến pháp bảo vệ. Nhà có thể không ủng hộ mình hoàn toàn nhưng bà là người ủng hộ mình thì mình nghĩ vậy là đủ.

CHANGES AFTER THE FORMOSA PROTEST

Sau Formosa thì mình bị để ý. Công an nói với các bạn khác là không được giao du với mình vì mình. Bị tìm tới và hỏi khi đi học online về quyền con người, xã hội dân sự dù không biết làm sao bị lộ. Không biết là bị theo dõi tới mức nào, cỡ mình chẳng là gì cả mà còn bị như vậy, thế thì những người bị mất việc, bị đuổi nhà cho thuê, bị đánh, bị bỏ tù thì chắc là có thật. Đó là thời điểm mình muốn đi ra ngoài để tìm các cơ hội học đào tạo xã hội dân sự cả tiếng Việt và tiếng Anh. Mình đi học chương trình sáu tháng tìm hiểu về Việt Nam. Lúc đó Việt Nam là một Việt Nam rất khác, mình không biết về miền Nam, thuyền nhân, cải cách ruộng đất, v.v. Lúc đó mình mới thấy rằng Việt Nam mình muốn phụng sự mình phải tìm hiểu nhiều hơn.

Trong sáu tháng mình được gặp gỡ các cựu thuyền nhân. Hát bài hát tại bờ biển, đệm đàn cho nhau, mình thấy rất là đẹp. Mình thấy nếu có hòa giải, tương lai cho Việt Nam thì nó nên trông như vậy. Rất biết ơn được gặp gỡ và chia sẻ như vậy.

2018 mình đi học thạc sĩ nhân quyền ở Thái Lan dù không phải con người học thuật. Mình được cung cấp các nền tảng cơ bản như là thu thập thông tin khách quan, giữ được đồng cảm thấu cảm. Thầy cô rất ủng hộ con đường mình đang làm.

INTL HUMAN RIGHTS FORUMS

2018 diễn đàn nhân quyền thế giới để ủng hộ nhau. Myanmar, Nepal, Tibet, Ai Cập, Sudan, mình nghe thì mới thấy chính quyền các nước giống nhau khi đàn áp, sách nhiễu, tấn công, dập tắt các tiếng nói phản biện của người dân, có những người mất mạng, mất cộng đồng, lưu vọng. Họ vẫn cất tiếng hát của họ, mình vẫn nhớ như in các bài hát trong diễn đàn. Thời điểm đó mình chưa tự tin nói rằng mình là người hoạt động. Nó để lại trong mình suy nghĩ rất lớn: mình có sẵn sàng hay không, đây có phải con đường muốn muốn đi hay không. Mình cũng chỉ là một trong rất nhiều người muốn hướng đến một Việt Nam tự do. Nếu mình không làm gì cả thì nó vẫn ổn thôi. Nhưng mà nếu có thì nó tốt nhất là cho mình, vì nó bù đắp khoảng trống trong tầm hồn, lương tâm của mình. Mình muốn làm điều đúng đắn, là lẽ phải. Sau những trải nghiệm mình được nói về vấn đề Việt Nam trên quốc tế thì mình nhận ra là mình làm điều này là vì mình và vì những người mình thương mến vẫn đang ở trong nước.

SCHOOL OF ACTIVISM

COVID, giai đoạn phải đặt rất nhiều câu hỏi, học xong thì làm gì với các hoạt động xã hội? Các kỹ năng mình có về nhân quyền, điều phối thì mình tạo ra Học để Hành. Mình rất thử nghiệm và cũng hơi sợ vì giáo dục nhân quyền rất bị để ý trong nước. Mình rất biết ơn vì được kết nối với các bạn trong nước, đến từ rất nhiều vùng khác nhau, ngành nghề khác nhau. Đó là một chuyển biến rất lớn.

REGIONAL SOLIDARITY

2020-2021 có biểu tình đổ ra ở Thái rất lớn, trước đó là biểu tình Hồng Kông 2019. Mỗi năm mình thấy có biểu tình rất lớn ở các nước xung quanh châu Á. Truyền cho mình cảm hứng và suy nghĩ rằng người dân có quyền được tập hợp với nhau, có quyền được lên tiếng. Con người nói chung có quyền được tụ họp và tập hợp, nói lên ý kiến của mình. Có lẽ vì trải nghiệm đầu tiên của mình liên quan tới xhds là biểu tình nên mình gắn với điều đó. Không khí tự do như vậy cần được tiếp tục chứ không phải là bị siết như vậy. Mình theo dõi cuộc biểu tình ở Thái Lan, thấy các bạn dùng sự hài hước để đối chọi lại sự đàn áp của chính quyền, của quân sự. Mình rất yêu mến điều đó. Xã hội dân sự của Thái Lan bị truy tố với bản án rất là nặng. Mình rất ngưỡng mộ họ. Bất chấp việc họ phải chịu hà khắc như vậy thì họ vẫn đấu tranh. Thái mở hơn Việt Nam một chút là vẫn có báo chí đa chiều, các luật sư vẫn bảo vệ thân chủ, môi trường công dân phản biện vẫn còn ở đấy dù bị áp đặt và hà khắc. Các bạn Thái cũng xúc động giống mình hồi Formosa.

Lớp của mình có các bạn đến từ Thái Bình Dương

SURVEILLANCE

Từ lúc rời Việt Nam tới giò thì mình chưa về Việt Nam lần nào cả, mình chưa về nhà lần nào cả. Biểu hiện rõ nhất mình biết là mình bị theo dõi là họ có hỏi về nơi làm việc cũ của mình. Hỏi mình đang ở đâu. Kiểu thế. Mình làm gì. Nơi làm việc cũ chỉ biết mình đi học ở nước ngoài thôi. Họ không có nhiều thông tin thì cũng đúng vì khi mình nghỉ việc rồi thì mình cũng cắt hoàn toàn các liên lạc nên không ai biết. Mình cũng lo nữa. Mình ra ngoài không hiểu mình sẽ gặp chuyện gì nữa nên là mình cũng hơi giấu diếm. Mình cũng không nói với bạn bè của mình là đi đâu. Mình chỉ giải thích với bạn bè là sẽ hơi nguy hiểm chút nên thôi không nói cho kỹ đâu nhé thì bạn bè mình biết vậy thôi.

Sau đấy thì mình nhớ là có một chị ở bên Hội Phụ Nữ ở phường. Vì ngày xưa mình hoạt động đoàn đội mà, thì trong phường mọi người cũng biết là mình làm đoạn đội thanh niên rất nhiều tình. Cũng giai đoạn đấy, lâu lắm chị em không nói chuyện với nhau thì tự nhiên chị ấy nhắn tin hỏi thăm. Nhưng mà trong quá trình nói chuyện thì mình nhận ra mục tiêu lớn nhất là chị cứ hỏi mình đang ở đâu. Vòng qua vòng lại cuối cùng vẫn hỏi đang ở đâu. Sau đó mình nhận ra là có thể chị được ai đó hỏi và chị buộc phải tìm hiểu về mình. Thì đó là một trong các dấu hiệu nhỏ nhỏ. Mình đoán vậy thôi chứ mình không biết cụ thể. Cho đến khi họ đến nhà mình, họ thực sự có nói chuyện gia đình về việc là.. Họ nói thẳng với gia đình là mình đi theo phản động này, mình làm thế này thế kia, chống phá nhà nước, và muốn biết là mình đang ở đâu. Thì gia đình mình cũng chỉ biết mình đi học thôi. Đó là câu chuyện duy nhất mình có thể cung cấp được. Cho nên nhà mình cũng chỉ nói đi học. Ông bà mình lớn tuổi rồi nên không có công nghệ thông tin gì để biết mình đang làm gì. Cho nên mình cũng cố gắng chỉ đưa thông tin rất là hạn chế. Một là để an toàn cho gia đình, hai là cũng cho mình nữa. Mình nhớ được là cho đến những lần gần nhất mà được trao đổi thì họ nói rằng mình sẽ không được xuất nhập cảnh nếu mà mình quay trở về. Theo thuật ngữ bây giờ người hoạt động nói thì mình bị travel ban đó, bị cấm xuất nhập cảnh. Đó cũng là một trong những phương pháp mà công an họ cũng hay dùng để mà làm áp lực cho các nhà hoạt động. Có thể gây sức ép, vô hiệu hóa, không cho có cơ hội ra ngoài Việt Nam nữa. Khi mình nhận được thông tin đấy từ nhà mình thì mình cũng xác quyết hơn là chắc không thể về ngay bây giờ được rồi.

Đấy sẽ là một hành trình mới. Nó nằm ngoài kiểm soát của mình. Khoảng thời gian gần đây thì mình bắt đầu chấp nhận mình là người lưu vong.

SOA

Trước đấy mình đã bị theo dõi rồi thế nên mình đoán là mình đã nằm trong danh sách đen những thành phần “chống phá, kích động”. Nên là sau khi ra mắt SOA Học để Hành thì trên trang của báo quân đội nhân dân, hay báo công an nhân dân và những trang của dư luận viên các thứ thì họ đăng tin về mình cũng kha khá, cũng đăng thông tin. Mình không biết là họ viết rồi họ đưa nhiều thông tin cũng không đúng. Nhưng mà quan trọng nhất là dùng rất nhiều các ngôn ngữ thông điệp rất là thù địch, thù ghét nhắm đến mình. Để nói là đây là những thành phần chống phá, những người bất đồng, bất mãn với chế độ và muốn làm cách mạng màu. Mình không hề có khả năng đấy và mình không thể. Mình chỉ đơn giản là một cá nhân và mình muốn nhiều người cá nhân khác biết quyền của mình. Đơn giản vậy thôi. Giống như là ok mình đã từng có một trải nghiệm tự do và mình nghĩ là một cách rất tự nhiên là ai cũng nên được khám phá, khai phá tự do đó. Không phải là mọi người không có tự do, không phải là mọi người không hiểu. Lúc nói chuyện và học trên lớp thì mình nhận ra là ai cũng nhận ra điều đấy, mọi người cũng nhận ra chỉ là không gian không cho phép thôi. 

Nhưng mà các báo đài cả chính quyền từ báo, youtube, các thứ là mặt mình sẽ bị gạch chéo đỏ, một biện pháp rất là điển hình. 

Tự hào nhất là cung cấp được không gian an toàn để chia sẻ.

ONE WEEK IN SOA

“Thôi ở ngoài đi đừng về, về thì cũng không làm được gì đâu”. 

Hoạt động SOA thì rất đơn giản, rất hợp làm vlog, làm video, ngồi thiết kế bài giảng, rất đơn giản. Mình ghi hình và mình thấy rất là vui, đơn giản là là như đối thoại với người khác. Tìm tài liệu, ví dụ, câu truyện giống của Việt Nam. Chuẩn bị bài giảng, bài trình bày, thu thập tài liệu, tự tìm hiểu, trau dồi thêm từ các nguồn khác nhau, tìm kiếm những người nói chuyện tiềm năng, không nhất thiết phải là chuyên gia.

TELLING MY STORY TO MY GRANDMA

Một Việt Nam đáng sống đối với mình chắc là khi mà bà cháu có thể thoải mái nói chuyện về các chủ đề đó. Đi biểu tình này. Bà không phải lo rằng một ngày cháu ra đường biểu tình thì bà sẽ sợ cháu bị bắt, bị đánh. Một Việt Nam đáng sống, mình nghĩ thế là như thế. Những tiếng nói của các đứa trẻ trong nhà thì cũng sẽ được lắng nghe thay vì bị đè nén lại, tại vì một xã hội độc đoán thì không chỉ độc đoán từ hệ thống chính quyền, nó có thể có những tư duy độc đoán từ trong nhà, trong trường học, trong các mối quan hệ thông thường. Mình nghĩ một Việt Nam đáng sống sẽ là một Việt Nam mà những cái yếu tố độc đoán đấy nó được gỡ bỏ đi để mà những cái đứa trẻ nó được tự do có tiếng nói của nó. Nó được lắng nghe, nó được tôn trọng, nó được chọn, trong tình yêu thương, nó được ủng hộ, được gia đình hay xã hội xung quanh nó hỗ trợ cho nó để nó biết được là dù nó đưa ra lựa chọn gì thì nó có đủ thông tin và thẩm quyền để làm điều đấy.

LAST INTRODUCTION

“Bạn có thể gọi mình là người bảo vệ nhân quyền hoặc chỉ đơn giản là người yêu tự do.”